Φτερουγίσματα στο στήθος, τρελά καρδιοχτύπια, βέλη που τρυπάνε κατάκαρδα: στη συλλογική φαντασία του μεγαλύτερου μέρους της ανθρωπότητας ο έρωτας, ακόμη και όταν δεν διαθέτει φτερά και τόξο, «χτυπάει» στην καρδιά.
Παρ’ όλα αυτά, ό,τι και αν μας λένε τα τραγούδια και τα ποιήματα ή ακόμη και αυτές οι ίδιες οι αισθήσεις μας, στην πραγματικότητα ο φτερωτός θεός κατοικοεδρεύει στο… κεφάλι μας. Οπως έχει δείξει τα τελευταία χρόνια ο τομογράφος, κρύβεται ριζωμένος βαθιά σε μερικά από τα βασικότερα συστήματα του εγκεφάλου μας και είναι έτοιμος ανά πάσα στιγμή να αναλάβει τα ηνία.
Αρκεί να δεχθεί το κατάλληλο ερέθισμα. Από εκεί και πέρα – και εδώ η λαϊκή ρήση επιβεβαιώνεται – όλα είναι ζήτημα χημείας!
Βασικό ένστικτο
«Είμαστε προγραμματισμένοι να ερωτευόμαστε, αυτό είναι ένα σύστημα του εγκεφάλου που εξελίχθηκε πριν από εκατομμύρια χρόνια» λέει στο «Βήμα» η Ελεν Φίσερ, βιολογική ανθρωπολόγος από το Πανεπιστήμιο Ράτζερς στο Νιου Τζέρσι των Ηνωμένων Πολιτειών και διεθνώς αναγνωρισμένη ως η «πρύτανης της επιστήμης του έρωτα». «Οπως τα συστήματα του φόβου, της χαράς ή της αηδίας, το βασικό σύστημα του έρωτα είναι σαν μια γάτα που κοιμάται και μπορεί να ξυπνήσει ανά πάσα στιγμή». Η χαρά ακούγεται σαν κάτι ταιριαστό, αν όμως η συσχέτιση με τόσο «ποταπά» αισθήματα όπως ο φόβος ή η αηδία σας ξενίζει, η ανθρωπολόγος έχει έτοιμη την απάντηση. Παρά το γεγονός ότι δεν εξασφαλίζει την επιβίωσή μας όπως ο φόβος ή η αηδία, ο έρωτας συγκαταλέγεται στα βασικά, πρωτόγονα συστήματα του εγκεφάλου μας γιατί αποτελεί ένα βασικό «όπλο» για την επίτευξη του εξελικτικού σκοπού μας: τη διαιώνιση του είδους μας.
«Εχουμε εξετάσει πλέον πάρα πολλούς ανθρώπους στον εγκεφαλικό τομογράφο και έχουμε μελετήσει αρκετά τα κυκλώματα του εγκεφάλου που σχετίζονται με τον έρωτα» δηλώνει. «Οπως αποδεικνύεται, το σύστημα αυτό συνδέεται με μερικά από τα πιο πρωτόγονα τμήματα του εγκεφάλου, αποτελεί μέρος του συστήματος ανταμοιβής – του συστήματος που μας κάνει να θέλουμε, να λαχταράμε κάτι, να εστιάζουμε σε αυτό, να αφιερώνουμε ενέργεια, να κινητοποιούμαστε. Και στη συγκεκριμένη περίπτωση κινητοποιούμαστε για να κερδίσουμε το μεγαλύτερο βραβείο της ζωής, ένα ταίρι για ζευγάρωμα. Γι’ αυτό και το συγκεκριμένο σύστημα του εγκεφάλου μπορεί να ενεργοποιηθεί ανά πάσα στιγμή».
Οσο λοιπόν και αν θέλουμε να θεωρούμε τον έρωτα ευγενές συναίσθημα, αυτός, σύμφωνα με τους επιστήμονες, δεν είναι παρά μια ορμή. «Τα τμήματα του εγκεφάλου που ενεργοποιούνται όταν κάποιος είναι τρελά ερωτευμένος είναι περιοχές που συνδέονται με τις ορμές. Ο έρωτας έχει πολλά από τα χαρακτηριστικά των ορμών. Ενα από αυτά είναι ότι δεν συνδέεται με κάποια συγκεκριμένη έκφραση του προσώπου» επισημαίνει η ερευνήτρια. «Ξέρετε, όταν κοιτάζετε κάποιον μπορείτε να καταλάβετε αν είναι χαρούμενος, αν είναι λυπημένος, αν είναι έκπληκτος. Δεν μπορείτε όμως κοιτάζοντας κάποιον να καταλάβετε αν πεινάει ή διψάει και κατά τον ίδιο τρόπο δεν μπορείτε κοιτάζοντας κάποιον να καταλάβετε αν είναι τρελά ερωτευμένος. Ο έρωτας είναι ορμή και μάλιστα, νομίζω, είναι μια ορμή ισχυρότερη από τη σεξουαλική ορμή».
Τα τρία συστήματα που «χτυπάνε κόκκινο»
Οταν ερωτευόμαστε – και μάλιστα «τρελά», που είναι και η κατάσταση την οποία προτιμούν να μελετούν οι επιστήμονες – οι περισσότεροι δεν καθόμαστε να αναλύσουμε επακριβώς από πού πηγάζουν τα συναισθήματά μας. Η Ελεν Φίσερ είναι η πρώτη που έχει δείξει ότι ενεργοποιούνται από τρία διαφορετικά συστήματα του εγκεφάλου: το ένα είναι το σύστημα της σεξουαλικής ορμής, το άλλο εκείνο του ρομαντικού έρωτα και το τρίτο εκείνο που σχετίζεται με το βαθύ συναισθηματικό δέσιμο που νιώθουμε να μας ενώνει με έναν άλλον άνθρωπο. Θα μπορούσε κάποιος να πει ότι αυτά αποτελούν τρία διαφορετικά στάδια του έρωτα, η ανθρωπολόγος όμως σπεύδει να τονίσει ότι σε καμία περίπτωση δεν ισχύει κάτι τέτοιο. «Δεν πρόκειται για τρία διαφορετικά στάδια του έρωτα αλλά για τρία διαφορετικά συστήματα» υπογραμμίζει. «Μπορεί να ενεργοποιηθούν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο αλλά και σε οποιονδήποτε συνδυασμό, όπως και με οποιαδήποτε σειρά» εξηγεί. «Μπορείτε να ερωτευθείτε τρελά κάποιον χωρίς να έχει προηγηθεί το σεξ μεταξύ σας. Οπως μπορεί να έχετε ένα βαθύ δέσιμο με κάποιον στη δουλειά ή στον κοινωνικό σας κύκλο χωρίς να είστε ερωτευμένοι. Ωστόσο ξαφνικά, αν κάτι αλλάξει – π.χ., αν είστε και οι δύο παντρεμένοι και χωρίσετε -, αυτό το βαθύ συναισθηματικό δέσιμο μπορεί να μετατραπεί σε έναν έντονο έρωτα».
Κεραυνοβόλος έρωτας
Οσο και αν πολλοί επιμένουν να μην πιστεύουν σε αυτόν, ο κεραυνοβόλος έρωτας υπάρχει, με επιστημονικές αποδείξεις. «Δεν τίθεται θέμα αμφισβήτησης, ο ρομαντικός έρωτας μπορεί να προκύψει ακαριαία. Μπορείτε να ερωτευθείτε με την πρώτη ματιά» λέει η δρ Φίσερ. «Το συγκεκριμένο σύστημα του εγκεφάλου μπορεί να ενεργοποιηθεί μέσα σε μια στιγμή». Αντιθέτως, όπως προσθέτει, το συναισθηματικό δέσιμο αναπτύσσεται σταδιακά. «Το είδαμε αυτό, μεταξύ άλλων, σε μια μελέτη που κάναμε με εθελοντές που ήταν τρελά ερωτευμένοι».
Τα άτομα που συμμετείχαν στο συγκεκριμένο πείραμα δήλωσαν «τρελά ερωτευμένα» για διαφορετικά χρονικά διαστήματα: άλλοι είχαν ερωτευθεί μέσα στις τελευταίες τρεις εβδομάδες και άλλοι πριν από 17 μήνες. Οι ερευνητές συνέκριναν την εγκεφαλική δραστηριότητα των πιο πρόσφατα ερωτευμένων με εκείνη των «βετεράνων» του τρελού έρωτα και είδαν διαφορές. «Είδαμε ότι σε εκείνους που ήταν ερωτευμένοι για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, οκτώ ως 17 μήνες, υπήρχε δραστηριότητα σε περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με το συναισθηματικό δέσιμο, ενώ, αντίθετα, σε εκείνους που ήταν ερωτευμένοι για λιγότερο από οκτώ μήνες, δεν υπήρχε δραστηριότητα σε αυτές τις περιοχές».
Ενα απλό τρικ αρκεί…
Ακόμη και αν δεν είναι ακριβώς η πρώτη, μια έντονη ματιά που δεν συνοδεύεται από καμία λέξη και διαρκεί για τέσσερα λεπτά μπορεί πάντως να σας κάνει να ερωτευθείτε έναν άγνωστο. Αρκεί την προηγούμενη μισή ώρα να έχετε αποκαλύψει ο ένας στον άλλον κάποιες λεπτομέρειες για την προσωπική ζωή σας. Αυτό ακριβώς συνέβη σε εθελοντές που συμμετείχαν σε ένα πείραμα το οποίο θεωρείται πλέον κλασικό στην ψυχολογία της αγάπης. Ο Αρθουρ Αρόν από το Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης στο Στόνι Μπρουκ έφερε στο εργαστήριό του άνδρες και γυναίκες οι οποίοι ήταν εντελώς ξένοι μεταξύ τους, τους χώρισε σε ζευγάρια και τους μοίρασε 36 ερωτήσεις «προσωπικού περιεχομένου» στις οποίες έπρεπε να απαντήσουν ανοιχτά συζητώντας μεταξύ τους επί μισή ώρα. Στη συνέχεια τα ζευγάρια έπρεπε να κοιταχτούν έντονα στα μάτια χωρίς να μιλούν επί τέσσερα λεπτά. Αν και συνολικής διάρκειας μόλις 34 λεπτών, το πείραμα οδήγησε σε ισχυρούς δεσμούς: πολλοί από τους εθελοντές ένιωσαν έλξη ο ένας για τον άλλον, κάποιοι έγιναν στενοί φίλοι, άλλοι προχώρησαν σε ερωτική σχέση και δύο κατέληξαν να παντρευτούν.
Οι άνδρες στα… πατώματα
Αν και σε πολλούς αρέσει να «κάνουν τους σκληρούς», οι άνδρες δεν είναι λιγότερο ρομαντικοί από τις γυναίκες. Αντιθέτως, από πολλές απόψεις εμφανίζονται πιο ευάλωτοι στα βέλη του ρομαντικού έρωτα. Η δρ Φίσερ έχει μελετήσει τον εγκέφαλο ερωτευμένων ανδρών και γυναικών: αν και υπάρχουν μικρές διαφοροποιήσεις (στους άνδρες, π.χ., ενεργοποιούνται περισσότερο οι περιοχές που σχετίζονται με την επεξεργασία των οπτικών ερεθισμάτων, ενώ στις γυναίκες οι περιοχές που σχετίζονται με το συναίσθημα και την προσοχή), η ενεργοποίηση του συστήματος που συνδέεται με τον ρομαντικό έρωτα είναι εξίσου έντονη στα δύο φύλα.
Αυτό δεν σημαίνει ωστόσο ότι ερωτεύονται ακριβώς με τον ίδιο τρόπο. «Οι άνδρες ερωτεύονται πιο γρήγορα από τις γυναίκες, αυτό έχει να κάνει με την έντονη οπτική δραστηριότητα, και ερωτεύονται πιο συχνά από τις γυναίκες – οι γυναίκες είναι το «δύσκολο» φύλο. Οταν ένας άνδρας ερωτευθεί μια γυναίκα, θέλει πιο γρήγορα να τη γνωρίσει στους φίλους και στην οικογένειά του ή να συγκατοικήσει μαζί της. Επίσης οι άνδρες εκμυστηρεύονται περισσότερο στις συντρόφους τους από ό,τι οι γυναίκες – οι γυναίκες τα λένε με τις φιλενάδες τους. Τέλος, είναι δυόμισι φορές περισσότερο πιθανόν να αυτοκτονήσουν όταν τελειώσει μια ερωτική σχέση τους από ό,τι οι γυναίκες. Οι άνδρες είναι λοιπόν εξίσου ρομαντικοί με τις γυναίκες» καταλήγει η ερευνήτρια.
Τρελός και τυφλός;
Η επιστήμη δεν έχει ακόμη αποφανθεί κατά πόσον κάποιος μπορεί να γίνει «τρελός από έρωτα». Μελέτες ωστόσο έχουν δείξει ότι ο «τρελός έρωτας» αλλάζει τη χημεία του εγκεφάλου. Μία εξ αυτών μάλιστα τον έχει συνδέσει με τη βιοχημεία που σχετίζεται με την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (Obsessive Compulsive Disorder ή OCD) – κάτι το οποίο ίσως εξηγεί γιατί όταν είμαστε πολύ ερωτευμένοι το αντικείμενο του πόθου μας γίνεται εμμονή που δεν μπορεί να φύγει από το μυαλό μας. Η Ντονατέλα Μαρατσίτι, καθηγήτρια Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Πίζας στην Ιταλία, διαπίστωσε σε μελέτες που έκανε το 2000 ότι τα επίπεδα της σεροτονίνης μειώνονται στον εγκέφαλο των τρελά ερωτευμένων στο ίδιο ποσοστό με τη μείωση που παρατηρείται σε όσους εμφανίζουν ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (κατά περίπου 40%).
Η ψυχίατρος βρήκε επίσης ότι τα άτομα με χαμηλά επίπεδα σεροτονίνης έχουν περισσότερες πιθανότητες να ερωτευθούν ή να εμπλακούν σε ερωτικές περιπέτειες. Αν και αρχικά η μελέτη θεωρήθηκε αμφιλεγόμενη (τα επίπεδα της σεροτονίνης στον εγκέφαλο δεν είναι εύκολο να μετρηθούν με ακρίβεια ενώ το δείγμα ήταν μικρό και περιελάμβανε κυρίως γυναίκες), σήμερα αποτελεί «ορόσημο» για την επιστήμη του έρωτα. Επίσης ο ρομαντικός έρωτας – όπως και γενικότερα η αγάπη – όντως μας «τυφλώνει» απέναντι σε τυχόν ελλείψεις και ελαττώματα: μελέτες που έχουν γίνει από τον Σεμίρ Ζέκι και τον Αντρέας Μπάρτελς από το University College του Λονδίνου έχουν δείξει ότι η θέα του αγαπημένου προσώπου καταστέλλει τα δίκτυα του εγκεφάλου που σχετίζονται με την κριτική κοινωνική αξιολόγηση των άλλων.
Εθιστικός σαν ναρκωτικό
Αν ύστερα από το άδοξο τέλος μιας σχέσης – ή διαβάζοντας όλα τα παραπάνω – αποφασίσατε ότι δεν πρόκειται ποτέ ξανά να ερωτευθείτε, πλανάσθε πλάνην οικτράν. Πέραν του ότι είμαστε προγραμματισμένοι για τον έρωτα, η δρ Φίσερ επιμένει ότι είμαστε επίσης εθισμένοι σε αυτόν, με τον ίδιο τρόπο που κάποιος μπορεί να είναι εθισμένος στο ποτό ή στα ναρκωτικά. «Υστερα από τις τόσες έρευνές μου έχω πλέον καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο έρωτας είναι εθισμός» μας λέει. «Πάντοτε το πίστευα, αλλά πλέον μπόρεσα και να το αποδείξω. Σε πειράματα που κάναμε με εθελοντές είδαμε, τόσο σε εκείνους που ήταν ερωτευμένοι και ευτυχισμένοι όσο και σε εκείνους που ο έρωτάς τους δεν είχε ανταπόκριση, ότι υπήρχε δραστηριότητα σε μία από τις κύριες περιοχές του εγκεφάλου που συνδέονται με όλες τις εξαρτήσεις: την ηρωίνη, την κοκαΐνη, τη νικοτίνη, το αλκοόλ, τις μεθαμφεταμίνες και τα λοιπά. Το συμπέρασμα λοιπόν είναι ότι ο έρωτας είναι εθισμός. Ενας υπέροχος εθισμός όταν τα πράγματα πάνε καλά και μάλλον ένας φρικτός εθισμός όταν δεν πάνε καλά, σε κάθε περίπτωση όμως είναι εθισμός». Σε περίπτωση που, λόγω της ημέρας και όχι μόνο, θέλετε να μάθετε περισσότερα για το θέμα, το κλασικό πλέον βιβλίο «Anatomy of love» της Ελεν Φίσερ κυκλοφόρησε πριν από δύο εβδομάδες (στα αγγλικά) σε δεύτερη έκδοση, αναθεωρημένη και ενημερωμένη με όλες τις πρόσφατες εξελίξεις.
Α, και μια τελευταία συμβουλή που έρχεται από τους ψυχολόγους: αν θέλετε να «ρίξετε» το αντικείμενο του πόθου σας, μη σπαταλάτε τον χρόνο σας ψάχνοντας να βρείτε έξυπνες ατάκες και ωραίες φράσεις. Οπως έχουν δείξει οι μελέτες, η ερωτική έλξη που νιώθουμε για κάποιον προκαλείται μόνο κατά 7% από τα λόγια που θα μας πει. Τον πρώτο λόγο εδώ φαίνεται να έχει η γλώσσα του σώματος, με 55%, ακολουθούμενη από τον τόνο και την ταχύτητα της φωνής με 38%.
Ερωτική χημεία
Η βιοχημεία του εγκεφάλου μας αλλάζει αυξάνοντας ή μειώνοντας τις «δόσεις» σημαντικών νευροδιαβιβαστών και ορμονών για να συνθέσει ένα ακαταμάχητο ερωτικό κοκτέιλ.
Αδρεναλίνη: Στα αρχικά στάδιά του ο έρωτας ενεργοποιεί την απόκριση του οργανισμού στο στρες αυξάνοντας τα επίπεδα της αδρεναλίνης και της κορτιζόλης στο αίμα. Σε αυτό ακριβώς οφείλεται το γεγονός ότι όταν συναντάτε ξαφνικά το αντικείμενο του «φρέσκου» έρωτά σας η καρδιά σας χτυπάει πιο γρήγορα, τα χέρια σας ιδρώνουν και το στόμα σας στεγνώνει.
Ντοπαμίνη: Οι φρεσκοερωτευμένοι έχουν επίσης υψηλότερα επίπεδα ντοπαμίνης, ενός νευροδιαβιβαστή που σχετίζεται με τα δίκτυα της «επιθυμίας και της ανταμοιβής» και προκαλεί ευφορία και ευχαρίστηση. Θεωρείται ότι έχει την ίδια επίδραση με την κοκαΐνη: αυξημένη ενέργεια, μικρότερη ανάγκη για φαγητό και ύπνο, εστιασμένη προσοχή και τεράστια ευχαρίστηση ακόμη και από τα πιο μικρά πράγματα που βρίσκει κάποιος στη σχέση του.
Σεροτονίνη: Εχει αναδειχθεί σε ένα από τα σημαντικότερα χημικά του έρωτα. Η μείωση των επιπέδων του συγκεκριμένου νευροδιαβιβαστή, ο οποίος συνδέεται μεταξύ άλλων με την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, ίσως εξηγεί το γιατί όταν ερωτευόμαστε δεν μπορούμε να διώξουμε το αγαπημένο μας πρόσωπο από τη σκέψη μας.
Ωκυτοκίνη: Γνωστή και ως «ορμόνη της αγάπης», εκκρίνεται από τους άνδρες και τις γυναίκες κατά τη διάρκεια του οργασμού και από τις γυναίκες κατά τη διάρκεια του τοκετού και του θηλασμού. Θεωρείται ότι «χτίζει» την οικειότητα και το συναισθηματικό δέσιμο.
