Θυμάστε τον Paul Gauguin; Πιθανά όχι. Long story short, τον έχουν κατηγορήσει ως Γάλλο αποικιοκράτη που διέδωσε τη σύφιλη σε ανήλικα κορίτσια στις Νότιες Θάλασσες. Όμως, μια νέα βιογραφία φέρνει στο φως στοιχεία που ανατρέπουν αυτή την εικόνα — και τον παρουσιάζουν ακόμα και σαν ήρωα.
Το 2019, η National Gallery στο Λονδίνο παρουσίασε μια έκθεση με πορτρέτα του Gauguin, η οποία προκάλεσε σάλο. Πολλοί είδαν τον καλλιτέχνη σαν σύμβολο του αποικιοκρατικού παρελθόντος και ζήτησαν να καούν οι πίνακές του. Μέσα στο κλίμα της cancel culture, η συζήτηση άναψε.
Η αλήθεια είναι ότι πάντα λάτρευα τη δουλειά του Gauguin. Μετά τη συγγραφή μιας βιογραφίας του Νίτσε και όντας υποστηρίκτρια του #MeToo, ήθελα να δω κατάματα την πραγματικότητα: μπορούσα να θαυμάζω την τέχνη του, αλλά να απορρίπτω τον άνθρωπο πίσω από αυτήν; Άρχισα να ψάχνω.
Ήταν πράγματι φορέας σύφιλης;
Ένα από τα μεγαλύτερα ερωτήματα ήταν αν ο Gauguin είχε όντως τη νόσο. Το 2000, κατά την αναστήλωση της καλύβας του στο νησί Hiva Oa, βρέθηκαν τέσσερα ανθρώπινα δόντια, που αποδείχτηκαν δικά του. Εξετάστηκαν για ίχνη καδμίου, υδραργύρου και αρσενικού — τις συνηθισμένες θεραπείες για τη σύφιλη τότε — αλλά δεν βρέθηκε τίποτα. Επιπλέον, οι γιατροί που τον παρακολουθούσαν πίστευαν πως τα δερματικά του προβλήματα προέρχονταν από μολυσμένα τσιμπήματα μιας τοπικής μύγας, όχι από σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα.
Και τι γίνεται με τις ανήλικες ερωμένες;
Η ηλικία συναίνεσης στη Γαλλία και τις αποικίες τότε ήταν τα 13. Ναι, είναι φρικτό, αλλά ήταν ο κανόνας της εποχής. Οι τρεις σοβαρές σχέσεις του Gauguin στην Πολυνησία δεν ήταν παράνομες για τα τότε δεδομένα. Η πιο γνωστή του σύντροφος, η Tehamana, θεωρούνταν 13 ετών, αλλά ένα νεοανακαλυφθέν πιστοποιητικό γέννησης έδειξε πως ήταν 15.
Μάλιστα, αυτές οι σχέσεις ακολουθούσαν την τοπική παράδοση: τα κορίτσια, συνήθως σεξουαλικά έμπειρα, προσφέρονταν από τις οικογένειές τους χωρίς χρηματικό αντίτιμο. Μετά από μερικές εβδομάδες, μπορούσαν να επιστρέψουν στην οικογένειά τους και να επιλέξουν αν ήθελαν να γυρίσουν στον «σύζυγο». Η Tehamana επέστρεψε στον Gauguin με τη θέλησή της.
Πέρα από την τέχνη: ο Gauguin ο ακτιβιστής
Στην Πολυνησία, ο Gauguin δεν ήταν απλά ένας καλλιτέχνης που ζωγράφιζε εξωτικά τοπία. Πολέμησε τη γαλλική αποικιοκρατική καταπίεση, έγραψε άρθρα για την τοπική εφημερίδα και ίδρυσε τη δική του, καταγγέλλοντας τη διαφθορά των Γάλλων αξιωματούχων.
Στο Hiva Oa, έγινε κάτι σαν λαϊκός ήρωας όταν ανακάλυψε έναν γαλλικό νόμο που έδινε στους γονείς το δικαίωμα να μην στέλνουν τα παιδιά τους στα καθολικά σχολεία, αν ζούσαν μακριά. Αυτό έσωσε τη γλώσσα, την κουλτούρα και τη συνοχή των τοπικών κοινοτήτων. Οι Πολυνήσιοι τον αγάπησαν — οι Γάλλοι τον μίσησαν.
Η κληρονομιά του Gauguin
Ίσως το μεγαλύτερο σοκ ήταν η ανακάλυψη των γραπτών του στο έργο *Avant et Après* («Πριν και Μετά»), που βρέθηκε το 2020. Εκεί ο Gauguin μιλάει για τη ζωή, τη θρησκεία και την τέχνη του. Στις σελίδες αυτές διαφαίνεται ένας άνθρωπος που πίστευε στην ισότητα των φύλων, εμπνευσμένος από τη γιαγιά του, Flora Tristan, μια φεμινίστρια που θαύμαζε ο ίδιος ο Karl Marx.
Φυσικά, η εικόνα του Gauguin παραμένει πολύπλοκη. Πίνακες όπως το Spirit of the Dead Watching ερμηνεύονται ακόμα ως αποικιοκρατικά φετιχιστικά πορτρέτα. Αλλά ίσως —ίσως— το έργο του να αποκαλύπτει περισσότερα από όσα νομίζαμε: έναν άνδρα παγιδευμένο ανάμεσα σε διαφορετικές κουλτούρες, που επιχείρησε να τις κατανοήσει και να τις υπερασπιστεί, όσο του επέτρεπαν τα όρια της εποχής του.
Ήταν ήρωας ή τέρας;
Ίσως δεν έχει σημασία. Αυτό που μετράει είναι ότι σήμερα, με όλα αυτά τα νέα στοιχεία, μπορούμε να δούμε τον Gauguin όχι σαν μύθο, αλλά σαν άνθρωπο — με όλες τις αντιφάσεις και τις σκοτεινές πτυχές του. Και ίσως αυτή η αλήθεια να είναι πιο δυνατή από οποιονδήποτε πίνακά του.
